Անի Խաչատրյանի հայտարարությունների իրավական վերլուծություն (2025 թ. մարտի 25)

Համատեքստն ու խնդրի էությունը

2025 թ. մարտի 25-ին Երևանի Ավագանու անդամ Անի Խաչատրյանը¹ հրապարակային կերպով ելույթ է ունեցել քաղաքապետարանի շենքի մոտ բողոքի ակցիայի ընթացքում² և թույլ է տվել ազգային ատելություն հարուցող, նվաստացնող արտահայտություններ Ռուսաստանի Դաշնության քաղաքացիների հասցեին՝ ցույցի մասնակիցներին անվանելով՝ «փտած ռուսներ»։ Նման հայտարարությունը, որ հնչել է պաշտոնատար անձի կողմից, հասարակության մեջ առաջացրել է մեծ արձագանք ու դատապարտում՝ դիտարկվելով որպես ազգության հիմքով ատելության հրահրում։ Նման վարքագիծը կարող է խախտել Հայաստանի մի շարք ազգային օրենքներ, միջազգային պարտավորություններ, ինչպես նաև պետական ծառայողների էթիկայի սկզբունքները։ Ստորև ներկայացվում է համապարփակ իրավական վերլուծություն՝ կոնկրետ հոդվածների, նախադեպերի և հնարավոր արձագանքների նշումով։

1. Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության խախտումներ

1.1 ՀՀ Սահմանադրությունն ու խտրականության դեմ ուղղված նորմերը

Հավասարության սկզբունքը։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը երաշխավորում է իրավունքների հավասարությունն ու խտրականության բացառումը։ Մասնավորապես, ՀՀ Սահմանադրության 29-րդ հոդվածը³ արգելում է խտրականությունը ռասայի, մաշկի գույնի, էթնիկ կամ սոցիալական ծագման, լեզվի, դավանանքի, քաղաքական կամ այլ հայացքների, ազգային փոքրամասնության պատկանելության կամ այլ անձնական կամ սոցիալական հանգամանքների հիմքով։ Խաչատրյանի հայտարարությունը՝ «փտած ռուսներ» արտահայտությամբ, հստակ հակասում է այդ սահմանադրական արգելքին։ Այն նվաստացնում է անձանց արժանապատվությունը՝ ազգային/քաղաքացիական պատկանելության հիմքով և խախտում է բոլորի՝ օրենքի առաջ հավասար լինելու սկզբունքը։ Քաղաքացիական հասարակության կողմից արված բաց հայտարարության մեջ նշվում է, որ Խաչատրյանի խոսքերը խախտում են քաղաքացիների հավասարության սկզբունքը՝ անկախ ազգությունից կամ քաղաքացիությունից։

Ինքնապատվի իրավունք․ Նշենք, որ ՀՀ Սահմանադրությունը հռչակում է մարդու արժանապատվությունը անվիճարկելի (ՀՀ Սահմանադրության 23-րդ հոդված⁴): Ազգային պատկանելության հիմքով մարդկանց խմբի հրապարակային վիրավորանքը կարող է դիտվել որպես նրանց արժանապատվության և հավասար իրավունքների նկատմամբ ոտնձգություն։

1.2 ՀՀ Քրեական օրենսգիրք (ատելության հրահրում, խտրականություն և այլն)

Անի Խաչատրյանի գործողությունները կարող են համապատասխանալ ՀՀ Քրեական օրենսգրքի այն հոդվածներին, որոնք նախատեսում են պատասխանատվություն ազգային ատելության և թշնամանքի հրահրման համար։

• Ատելության կամ թշնամանքի հրահրում։ ՀՀ նոր Քրեական օրենսգրքում (2022 թ. խմբագրություն) ներառված է նախկինում գործող 226-րդ հոդվածին համանման դրույթ, որը քրեականացնում է ազգային, էթնիկ և այլ հիմքերով թշնամանքի կամ արժանապատվության նվաստացման հրահրող հրապարակային գործողությունները։ Մասնավորապես, ՔՕ 329-րդ հոդվածը⁵ նախատեսում է քրեական պատասխանատվություն՝ ատելություն, խտրականություն, անհանդուրժողականություն կամ թշնամանք հրահրող հրապարակային արտահայտությունների համար։ Խաչատրյանի հայտարարություններում առկա են նման արարքի նշաններ՝ հրապարակային կերպով ազգային հիմքով ատելության հրահրում։ Նա իրեն հակադրել է «ռուս» բնակիչների խմբին, անվանել է նրանց նվաստացնող բառով՝ օգտագործելով ատելության լեզու։

• Հանցակազմ։ ՔՕ 329-րդ հոդվածի համաձայն՝ հանցագործությունն ավարտված է համարվում, եթե առկա է հանրային ելույթ, որը ուղղված է ատելության կամ թշնամանքի հրահրմանը։ «Փտած ռուսներ» արտահայտության մեջ տեսանելի է թշնամանք առաջացնելու և ազգային պատկանելության հիմքով խմբի նվաստացման միտում։ Ծանրացուցիչ հանգամանք է՝

  1. Դրա կատարումը պաշտոնատար անձի կողմից, որն օգտվում է իշխանության հեղինակությունից (պ.2.2),
  2. Դրա կատարումը զանգվածային լրատվամիջոցների միջոցով (ուղիղ հեռարձակում՝ Factor.AM) (պ.2.3)։

1.3 «Պետական ծառայության մասին» օրենք և պաշտոնյաների էթիկա

Անի Խաչատրյանը, որպես Երևանի ավագանու ընտրված անդամ, հանդիսանում է տեղական ինքնակառավարման մարմնի պաշտոնատար անձ։ Նրա վարքագիծը կարգավորվում է ոչ միայն քրեական օրենսգրքով, այլև պաշտոնյաների գործունեության էթիկական նորմերով։

• Անաչառության և հարգալից վերաբերմունքի սկզբունքներ։ ՀՀ «Հանրային ծառայության մասին» օրենքը⁶ (2011 թ., փոփոխություններով) սահմանում է պետական ու տեղական պաշտոնյաների վարքագծի սկզբունքներ։ Օրենքի 22-րդ հոդվածով՝ պաշտոնյայի վարքի հիմնական սկզբունքներն են հանրությանը ծառայելը, հանրային շահերին նվիրումը, բարոյականությունը, հարգալից վերաբերմունքը, բարեխղճությունը և օբյեկտիվությունը։ Խաչատրյանի հայտարարությունները խախտում են այս սկզբունքները՝ հարգալից փոխհարաբերությունների փոխարեն արտահայտվելով կոպիտ և ազգային կողմնակալությամբ։ Նույնիսկ եթե ավագանու անդամը պետական ծառայող չէ նեղ իմաստով, որպես ընտրված պաշտոնյա նրա վրա տարածվում են հանրային ծառայության էթիկայի պահանջները։

1.4 Ժողովների ազատություն և արտահայտվելու իրավունք (երաշխիքներ և չարաշահումներ)

Խաչատրյանի խոսքերը հնչել են հանրային բողոքի ակցիայի՝ ծառահատումների դեմ բողոքող քաղաքացիների նկատմամբ։

• Խաղաղ հավաքների իրավունք։ ՀՀ Սահմանադրությունը⁷ (հոդված 44) և «Հավաքների ազատության մասին» օրենքը⁸ երաշխավորում են բոլորին (այդ թվում՝ ՀՀ-ում օրինական կարգով գտնվող օտարերկրացիներին) խաղաղ հանրահավաքների և արտահայտման իրավունք։ Քաղաքապետարանի դիմաց տեղի ունեցած բողոքի ակցիայի մասնակիցները՝ անկախ քաղաքացիությունից, ունեին բողոքի օրինական իրավունք։ Խաչատրյանի այն միտքը, թե ռուս քաղաքացիները «իրավունք չունեն մասնակցելու հանրային միջոցառումների», ըստ էության, մերժում է նրանց մասնակցության իրավունքը քաղաքային կյանքին։ Սա հակասում է ոչ միայն հավաքների մասին օրենքի ոգուն, այլև, օրինակ, ՀՀ «Ընտրական օրենսգրքին»⁹ (հոդված 2, պ.2.2), ըստ որի՝ քաղաքում ավելի քան մեկ տարի բնակվող օտարերկրացիները համարվում են տեղական ինքնակառավարման համակարգի լիիրավ մասնակիցներ՝ ընտրության և մասնակցության իրավունքով¹⁰։ Այսպիսով, Խաչատրյանի խոսքերը կարելի է դիտարկել որպես պաշտոնական դիրքից արված՝ այլոց իրավունքների սահմանափակման ուղղված չարաշահում։

2. Հայաստանի միջազգային պարտավորությունների խախտում

Հայաստանը, լինելով մի շարք միջազգային կազմակերպությունների անդամ և մարդու իրավունքների ոլորտի հիմնական պայմանագրերի կողմ, պարտավորվել է կանխել քսենոֆոբիան և լեզվի ատելության ցանկացած դրսևորում, հատկապես՝ պաշտոնյաների կողմից։

2.1 Եվրոպական մարդու իրավունքների կոնվենցիա (ԵՄԻԿ)

• Հոդված 14 (Խտրականության արգելում)¹¹։ Թեև այդ հոդվածը ունի օժանդակ բնույթ (արգելում է խտրականությունը՝ Կոնվենցիայի այլ իրավունքներից օգտվելու ընթացքում), պաշտոնատար անձի վարքագիծը կարող է խախտել որոշ մարդկանց իրավունքները՝ ազգության հիմքով։ Եթե բողոքի մասնակիցները ենթարկվել են նվաստացման և փորձ է արվել սահմանափակել նրանց արտահայտման և հավաքի ազատությունը՝ ազգային պատկանելության պատճառով, սա կարող է դիտարկվել որպես հոդված 14-ի խախտում՝ զուգակցված 11-րդ (հավաքների ազատություն) կամ 10-րդ հոդվածի (արտահայտման ազատություն) հետ։ Պետությունը՝ պաշտոնյայի միջոցով, չպետք է անհավասար վերաբերմունք դրսևորի անձանց նկատմամբ ազգային պատկանելությամբ պայմանավորված։

• Հոդված 10 (Արտահայտման ազատություն) և ատելության լեզու։ ԵՄԻԿ-ը պաշտպանում է խոսքի ազատությունը, բայց չի համարում ատելության հրահրումը այդ ազատության թույլատրելի դրսևորում։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (ՄԻԵԴ) իր որոշումներում նշել է, որ ատելություն տարածող հայտարարությունները կարող են օրինապես սահմանափակվել կամ պատժվել ժողովրդավարական հասարակության մեջ։ Օրինակ, Erbakan v. Turkey (2006)¹² գործով ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ հանդուրժողականությունը և բոլոր մարդկանց արժանապատվության հարգանքը ժողովրդավարության հիմքերն են, հետևաբար հնարավոր է անհրաժեշտ լինի պատժել կամ կանխել ատելություն տարածող հայտարարությունները։ Այսինքն, ատելության լեզուն չի պաշտպանվում հոդված 10-ով կամ դուրս է գալիս դրա սահմաններից՝ հոդված 17-ի հիմքով։

• Նախադեպեր։ ՄԻԵԴ-ը բազմիցս աջակցել է պետություններին՝ ռասայական ատելության դեմ միջոցներ ձեռնարկելու հարցում։ Օրինակ, Glimmerveen and Hagenbeek v. Netherlands (1979)¹³ գործով նշվել է, որ հոդված 17-ը չի թույլատրում ատելություն տարածողներին խոսքի ազատությամբ քողարկվել։ Հետևաբար, Խաչատրյանի հայտարարությունները հակասում են եվրոպական ստանդարտներին, և պետությունը պարտավոր է դատապարտել ու կանխել նման խոսք։

2.2 Եվրոպայի խորհրդի փաստաթղթեր (ՄԻԵԴ, ԵԱԿՃ, ԽՎԽ)

• Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողով¹⁴ (ECRI): ECRI-ն բազմիցս ընդգծել է, որ պաշտոնատար անձինք պետք է զերծ մնան անհանդուրժողականության քարոզից։ 2012 թվականին, արձագանքելով Հայաստանում փոքրամասնությունների դեմ բռնությունը արդարացնող հայտարարություններին, հանձնաժողովը նշել է¹⁵, որ նման արտահայտությունները ստեղծում են անպատժելիության վտանգավոր մթնոլորտ և խաթարում են մարդու իրավունքների հանդեպ հարգանքը։ ECRI-ն հորդորել է բոլոր հայ քաղաքական գործիչներին վճռականորեն հեռանալ ծայրահեղական արտահայտություններից, որոնք չեն համատեղվում Եվրոպայի խորհրդի արժեքների հետ։ Նման համեմատությունը ակնհայտ է. Անի Խաչատրյանի հայտարարությունը՝ որպես պաշտոնատար անձի կողմից արված ծայրահեղ անհանդուրժողականության օրինակ (քսենոֆոբիա), պետք է արժանանա իր կուսակցության և պետության պաշտոնյաների հրապարակային քննադատությանը։ Հակառակ դեպքում, ստեղծվում է տպավորություն, որ նման հռետորաբանությունը լռությամբ ընդունվում է, ինչը հակասում է ԵԽ հանձնարարություններին։

• Խորհրդարանական վեհաժողով և Մարդու իրավունքների հանձնակատար¹⁶ ևս բազմիցս արձագանքել են քսենոֆոբիայի և ռասիզմի դրսևորումներին։ ԽՎԽ-ն իր բանաձևերում կոչ է արել պետություններին կանխել պաշտոնատար անձանց կողմից ատելություն տարածող հայտարարությունները, քանի որ դրանք վնասում են ժողովրդավարական արժեքներին։ ԵԽ մարդու իրավունքների հանձնակատարը մշտապես ուշադրություն է դարձնում ատելության լեզվին. Հայաստանում նախկինում նշվել են անհանդուրժողականության դեպքեր՝ հիմնականում կրոնական կամ սեռական փոքրամասնությունների նկատմամբ, և Հանձնակատարը կոչ է արել կրթել հանդուրժողականության մշակույթ։ Մեր դեպքում խոսքն ի հայտ եկած քսենոֆոբ արտահայտության մասին է՝ պաշտոնատար անձի կողմից, ինչը բացարձակապես հակասում է Եվրոպայի խորհրդի հռչակած արժեքներին։

2.3 ԵԱՀԿ (Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն)

Հայաստանը, որպես ԵԱՀԿ անդամ, ունի քաղաքական պարտավորություններ՝ ուղղված անհանդուրժողականության դեմ պայքարին։

• 2021 թ. համատեղ հայտարարություն¹⁷ (ՄԱԿ, ԵԱՀԿ, Ամերիկյան պետությունների կազմակերպություն, Աֆրիկյան հանձնաժողով)՝ ազատ արտահայտման վերաբերյալ քաղաքականության համատեքստում, նշում է, որ միջազգային չափանիշները պահանջում են, որ բոլոր անձինք, ներառյալ քաղաքական և հանրային գործիչները, զերծ մնան ատելություն քարոզող հայտարարություններից, որոնք հրահրում են խտրականություն, թշնամանք կամ բռնություն։ Այսինքն, պաշտոնյաների վրա դրված է հատուկ պատասխանատվություն՝ նման խոսքից խուսափելու համար։ Հայտարարությունը ընդգծում է նաև բարոյական imperativ-ը՝ հանրային գործիչները պետք է հակառակը՝ ակտիվորեն հանդես գան անհանդուրժողականության դեմ, այլ ոչ թե աջակցեն դրան։

• ԵԱՀԿ-ի հանդուրժողականության կոմիտե։ ԵԱՀԿ-ն ամեն տարի հետևում է ատելության շարժառիթով կատարվող հանցագործություններին և կոչ է անում պետություններին արձագանքել։ Կազմակերպության շրջանակում գործում է տվյալների փոխանակման համակարգ՝ ատելության հիմքով դրսևորումների վերաբերյալ։ Չնայած Ա. Խաչատրյանի հայտարարությունը բռնի հանցագործություն չէ, այն դասվում է ատելության դրսևորումների (hate incidents) շարքը, որոնք նույնպես պետք է կանխվեն։ ԵԱՀԿ-ն ակնկալում է, որ պետությունները քսենոֆոբ հայտարարություններին կտան կտրուկ գնահատական, քանի որ դրանք կարող են հանգեցնել ավելի լուրջ հետևանքների։ Օրինակ, ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ն (ԲԴԻՊՉ)¹⁸ և ԵԱՀԿ Մամուլի ազատության ներկայացուցիչը հաճախ նշել են, որ քաղաքական գործիչների կողմից քսենոֆոբ հռետորաբանությունը անընդունելի է, քանի որ այն խաթարում է ընդհանուր անվտանգությունն ու նպաստում հասարակության պառակտմանը։

2.4 ՄԱԿ-ի գծով պարտավորություններ

• Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիր (ՔՊԻՄԴ)¹⁹։ Հայաստանը դաշնագրի կողմ է, որի 20-րդ հոդվածի 2-րդ կետով նշվում է. «Ազգայնական, ռասայական կամ կրոնական ատելության ցանկացած քարոզ, որը հրահրում է խտրականություն, թշնամանք կամ բռնություն, պետք է արգելվի օրենքով»։ Այս դրույթով պետությունը պարտավոր է՝ օրենքով արգելել ազգային ատելության քարոզը։ Հետևաբար, Խաչատրյանի հայտարարությունն ըստ էության համապատասխանում է այս սահմանմանը՝ «national hatred inciting hostility or discrimination» և պետք է փաստացի արգելվի և արժանանա պետական արձագանքի։ Պետության չարձագանքելը կդիտվի որպես պարտավորությունների խախտում։

• Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին միջազգային կոնվենցիա (ICERD)²⁰։ Հայաստանը վավերացրել է նաև այս կոնվենցիան։ ICERD-ի 4-րդ հոդվածը պետություններին պարտադրում է քրեականացնել ռասայական գերազանցության կամ ատելության գաղափարների տարածումը և արգելել պետական մարմիններին կամ պաշտոնյաներին ռասայական խտրականություն խրախուսել։ Այսինքն՝ պետությունն իր վրա վերցրել է պարտավորություն՝ դատապարտել և պատժել պաշտոնյաների կողմից կատարված ռասայական/էթնիկ ատելության արտահայտությունները։ ՄԱԿ-ի համապատասխան կոմիտեն իր ընդհանուր մեկնաբանություններում նշել է, որ պաշտոնյաների կողմից ատելություն սերմանող խոսքը հատկապես վտանգավոր է, և պետությունները պարտավոր են անմիջապես արձագանքել, ընդհուպ՝ այդ անձանց պաշտոնից հեռացնելով կամ իրավական հետապնդում նախաձեռնելով։

• ՄԱԿ-ի այլ փաստաթղթեր։ ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհուրդը և Գլխավոր ասամբլեան բազմիցս կոչ են արել պետություններին՝ պայքարել ատելության լեզվի դեմ։ ՄԱԿ-ի փոքրամասնությունների հարցերով հատուկ զեկուցողը²¹ նշել է, որ անհրաժեշտ է ընդունել օրենքներ՝ ատելության խոսքի դեմ պայքարելու համար, որոնք միևնույն ժամանակ հավասարակշռված են խոսքի ազատության իրավունքին։ Հայաստանը, որը ներկայացվում է որպես ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները հարգող պետություն, պետք է այս դեպքում ցուցաբերի իր հավատարմությունը այդ արժեքներին։

3. Հանրային պաշտոնյաների վարքի էթիկական նորմերի խախտում

Նույնիսկ եթե չդիտարկենք խիստ իրավական նորմերը, Անի Խաչատրյանի վարքը խախտում է այն էթիկական հիմունքները, որոնցով պետք է առաջնորդվեն հանրային իշխանություն կրող անձինք։

• Անաչառության և հավասար վերաբերմունքի սկզբունքը։ Պաշտոնյաները (ավագանու անդամներ, պետական ծառայողներ) պարտավոր են անաչառ վերաբերմունք ցուցաբերել բոլոր բնակիչների նկատմամբ՝ անկախ ծագումից։ Հանրային ծառայության էթիկան պահանջում է խուսափել կողմնակալություններից։ Իսկ Խաչատրյանը հստակ դրսևորել է ազգային կողմնակալություն՝ առանձնացնելով «ռուս» խմբին որպես իբր երկրորդական կարգի անձինք։ Սա հակասում է պաշտոնյայի երդմանը՝ ծառայել ամբողջ բնակչությանը և խարխլում է հանրության վստահությունը իշխանության նկատմամբ։ Սա ցույց է տալիս քսենոֆոբ վերաբերմունք, որը հանրային պաշտոնյաների համար անթույլատրելի է։

• Հարգալից և կոռեկտ վարքագծի սկզբունքը։ Օրենքը հստակ պարտադրում է պաշտոնյաներին՝ լինել զուսպ և հարգալից։ Միջազգային փաստաթղթերում նույնպես շեշտվում է, որ քաղաքական և պաշտոնատար անձինք պարտավոր են ձևավորել հանրային քննարկման հարգալից մթնոլորտ, դրսևորել հանդուրժողականություն։ Օրինակ, Պետական ծառայողների վարքի օրենսգիրքը (մոդելային օրենսգիրք, հաստատված ՀՀ կառավարության և ԵԽ համագործակցությամբ) նշում է, որ պաշտոնյան պետք է գործի քաղաքավարի, զուսպ և հարգալից՝ բոլոր քաղաքացիների նկատմամբ ցանկացած իրավիճակում։ Հանրայինորեն մարդկանց խմբի վիրավորանքն ակնհայտորեն խախտում է այս նորմերը։ Սա կարելի է դիտարկել որպես էթիկական խախտում, որ պղծում է ավագանու անդամի կարգավիճակը։

• Պաշտոնի արժանապատվություն։ Բարձր պաշտոն զբաղեցնողներից ակնկալվում է զուսպ և արժանապատիվ վարք։ Գոյություն ունի չգրված կանոն՝ ատելության լեզուն և անվայել պահվածքը համատեղելի չեն ժողովրդի ներկայացուցիչ լինելու հետ։ Հասարակական արձագանքը (օրինակ՝ Armenian Global Community-ի բաց նամակը) մատնանշում է, որ եթե նման վարքը մնա անպատիժ, կնշանակի պետության լռակյաց աջակցություն։ Էթիկական չափանիշներն առաջարկում են, որ նման դեպքերում պաշտոնյան գոնե պետք է հրապարակային ներողություն խնդրի։ Մինչ այժմ նման ներողություն չկա, ինչը խորացնում է էթիկական խախտման հանգամանքը։

• Էթիկայի կանոնակարգեր և հանձնաժողովներ։ Հայաստանում գործում է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը (ԿԿՀ)²², որը 2018-ից վերահսկում է բարձր պաշտոնյաների էթիկական վարքագիծը։ Այն կարող է քննարկել բողոքները էթիկայի խախտման հիմքով՝ թողնելով հիմնականում նախազգուշացում կամ եզրակացություն, ինչը կարող է բերել քաղաքական հետևանքների։ Խաչատրյանի դեպքում էթիկայի հարցը առավել սուր է՝ քանի որ առնչվում է միջէթնիկական հարաբերություններին։ Էթիկական տեսանկյունից նրա խոսքերը անհամատեղելի են հանդուրժողականության սկզբունքի հետ, որը պետք է բնութագրի պետական իշխանությանը։

• Պետության հեղինակությունը։ Երբ երկրի մայրաքաղաքի պաշտոնատար անձը թույլ է տալիս քսենոֆոբ հայտարարություններ, դա ստվեր է գցում ոչ միայն անձի, այլև պետության հեղինակության վրա։ Հանրային վարքի էթիկական չափանիշները պահանջում են հաշվի առնել արտաքին ազդեցությունը՝ նման հայտարարությունները կարող են խաթարել համայնքայն հարաբերությունները և երկրի կերպարը միջազգային հարթակում։ Սա հակասում է Հայաստանի պետական քաղաքականությանը, որը պաշտոնապես պաշտպանում է ժողովուրդների բարեկամությունը և բոլոր ազգային խմբերի իրավունքները։ Այսպիսով, մասնագիտական էթիկայի տեսանկյունից՝ Խաչատրյանը խախտել է նաև պետական շահերին հավատարիմ լինելու սկզբունքը՝ վտանգի տակ դնելով պետության և քաղաքի հեղինակությունը։

Footnotes

1. https://www.yerevan.am/hy/alderman-staff/ ↩

2. https://www.youtube.com/live/3hmfBkqoC6A?t=460 ↩

3. https://www.president.am/hy/constitution-2015/ ↩

4. Նույն հղումը ↩

5. https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=165138 ↩

6. http://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=6272&lang=arm&enc=utf8 ↩

7. https://www.president.am/hy/constitution-2015/ ↩

8. http://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=4123&lang=arm&enc=utf8 ↩

9. https://www.arlis.am/documentview.aspx?docid=105967 ↩

10. https://abcmedia.am/norutyunner/13046/ ↩

11. Նույն հղումը ↩

12. https://globalfreedomofexpression.columbia.edu/cases/erbakan-v-turkey/ ↩

13. https://globalfreedomofexpression.columbia.edu/cases/glimmerveen-and-hagenbeek-v-the-netherlands/ ↩

14. https://www.coe.int/en/web/european-commission-against-racism-and-intolerance ↩

15. https://rm.coe.int/statement-by-the-european-commission-against-racism-and-intolerance-ab/16808c1eef ↩

16. https://pace.coe.int/en/ ↩

17. https://www.osce.org/representative-on-freedom-of-media/501697 ↩

18. https://www.osce.org/odihr ↩

19. https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-covenant-civil-and-political-rights ↩

20. https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-convention-elimination-all-forms-racial ↩

21. https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-minority-issues ↩

22. http://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=5831&lang=arm&enc=utf8 ↩